Catro percepcións erróneas sobre a lingua galega

Catro percepcións erróneas sobre a lingua galega de Singala

Manuel Núñez Singala
Universidade de Santiago de Compostela
m.singala@usc.es

Este pasado Nadal tiven a oportunidade de asistir a un xantar en casa duns amigos. Catro xeracións estaban alí presentes: a avoa, 98 anos, de orixe rural e falante monolingüe en galego. A nai, sesenta e tantos, procedente de periferia urbana e galegofalante habitual, aínda que bilingüe cun castelán tinguido de galego. A miña amiga, corenta acabados de cumprir, clase media urbana, castelanfalante habitual, aínda bilingüe. E as súas fillas, en idade escolar, xa monolingües en castelán e cun coñecemento residual da lingua galega.
Trátase dun feito absolutamente real que exemplifica á perfección o proceso de substitución do galego polo castelán en moitas familias nas que, en só tres ou catro xeracións, se pasou dunha lingua á outra. Ben é verdade que en moitas ocasións o cambio non foi tan drástico, e do falante monolingüe en galego se pasou a falantes bilingües cun predominio quer do galego, quer do castelán, pero sen chegar a un monolingüismo absoluto en castelán. En calquera caso moito me temo que traza o camiño que están seguindo moitas familias deste país, e que han seguir moitas outras se non se lle pon remedio.
Os meus amigos, por suposto, son bos e xenerosos, e tamén intelixentes e cultos. Preocúpalles o cambio climático e a fame do terceiro mundo e a inxustiza e as desigualdades e aspiran a un mundo mellor e máis solidario. Dóelles o feísmo urbanístico de Galicia, que os eucaliptos despracen a flora autóctona dos montes, o eterno atraso nas infraestruturas ou a frecuencia e extensión dos incendios forestais. Mesmo ven con certa preocupación como Papá Noel lle vai gañando terreo aos Reis Magos. Trátase de persoas de ben que teñen un certo compromiso co lugar no que viven porque son conscientes de que as súas fillas herdarán o que de bo ou malo eles lles deixen. E dende logo cónstame que buscan o que consideran mellor para elas e que se esforzan na súa educación.
Non parecen sentir, porén, a máis mínima preocupación pola desaparición na súa familia da lingua galega, e o feito de que as súas fillas xa non poidan expresarse no único idioma que fala a súa bisavoa non dá a impresión de que os inquiete o máis mínimo.
Seguro que non se trata dun caso illado e estou certo de que o lector coñecerá familias cun comportamento lingüístico similar. Os meus amigos non son persoas belixerantes coa lingua. Non falan habitualmente en galego, pero fano se o interlocutor insiste en manter esta lingua ou se detectan que dese xeito poden ser mellor comprendidos. Mesmo se podería dicir que a cuestión do galego atrae, de xeito difuso, as súas simpatías. A súa lingua de instalación, porén, é o castelán. Sospeito que os meus amigos, con algún engadido e algunha subtracción, representarían a boa parte desa Galicia que adoita expresarse en castelán.
Cales son as razóns polas que eles, e moitos outros coma eles, optan por este tipo de conduta? Ao meu xuízo hai algúns motivos que determinan ese comportamento e sobre os que quizais non se reflexionase o suficiente á hora de deseñar políticas que lles fagan fronte. Vexamos catro deles:

1 A percepción da lingua galega como un instrumento prescindible.

Todo o mundo adoita analizar dalgún xeito os beneficios que espera obter á hora de realizar calquera tipo de investimento, tanto económico como de esforzo ou de tempo. Os meus amigos envían as súas fillas dende ben pequenas a clases de inglés, e probablemente cando sexan algo máis vellas realizarán tamén algunha estadía nun país de fala inglesa. A aprendizaxe do inglés, máis aló do currículo escolar, supón para estes pais un importante esforzo tanto en termos económicos como de tempo, pero fano porque perciben con claridade que o dominio desta lingua poderá no futuro supor unha vantaxe competitiva para as súas fillas. Algo similar ocorre co castelán. Que pasa co galego? Pois que simplemente ou se considera por completo prescindible ou se confía de xeito vago en que a súa aprendizaxe se dará de xeito natural, por ósmose ambiental. E isto, que hai uns anos ocorría con frecuencia, xa non é unha realidade en grandes núcleos de poboación. Anos atrás moitos que fomos educados en castelán adquirimos o galego por simple necesidade, practicamente de xeito inadvertido, ás veces como unha marca máis para reafirmar o noso paso á idade adulta (o galego era, en tempos e nalgunhas zonas, patrimonio dos adultos, así como o castelán o era case en exclusiva da infancia) e outras como instrumento necesario para comunicarnos cun contorno que se expresaba de forma bastante compacta nesta lingua; e todo isto nun contexto ben máis desfavorable para a lingua e en ausencia do seu ensino escolar.
Algúns pais confían, tamén, en que o ensino oficial complete a súa falta de compromiso na transmisión da lingua, de aí a importancia que a escola supla, na medida das súas posibilidades, as inhibicións das familias neste eido. É ben certo que o coñecemento do galego non garante necesariamente o seu uso, pero dende logo a súa ignorancia si que asegura o seu desuso.
Do mesmo xeito que o inglés ou o castelán son percibidos como linguas que achegan vantaxes e pluses, os beneficios do galego pasan desapercibidos. E non só iso, senón que en moitos casos a lingua galega é considerada como un elemento perturbador, como unha interferencia na consecución dun axeitado dominio das outras. Como se saber galego fose un impedimento para saber castelán ou inglés... cando está demostrado que o coñecemento de linguas, cantas máis mellor, facilita enormemente a adquisición do dominio en novos idiomas. Detrás dun prexuízo deste tipo deben estar as reivindicacións do “dereito a escoller o idioma da educación para os fillos” tan de actualidade arestora e que, por moi disfrazadas de democracia que se queiran presentar non deixan de ser, no fondo, unha esixencia do dereito á ignorancia da lingua galega. Sería necesario un maior esforzo para explicar que o intelixente, en cuestión de dominio de linguas, é sumar, independentemente de cal sexan os factores (isto é, as linguas) que compoñan a adición. E que no caso do galego o esforzo necesario para convertelo nunha lingua máis, nun coñecemento máis, é mínimo. En definitiva, que con moi pouco investimento pode conseguirse un enorme beneficio.
As políticas lingüísticas aplicadas ata o momento non foron quen de visibilizar as vantaxes dun correcto dominio da lingua galega, quizais porque se insistiu moito en argumentos que poñían o acento no pasado (lingua dos devanceiros, esplendor medieval, apelos á tradición...) e se descoidaron as razóns de futuro, ou polo feito de se facer fincapé en beneficios ben reais pero intanxibles (a cultura, a intelixencia, o incremento no desempeño intelectual que outorga o coñecemento doutra lingua) que a poboación non percibiu con claridade. Unha parte de responsabilidade non menor nesta percepción da escasa utilidade da lingua galega debe tela o feito de que dende os inicios da democracia ata hai pouco tempo a esixencia de coñecemento da lingua galega para o acceso a postos de traballo na administración galega fose, por dicilo dun xeito diplomático, moi laxa. Nunca o descoñecemento da lingua foi un impedimento para traballar nas institucións dependentes do goberno galego, mesmo en organismos que deberían ser tan coidadosos co idioma como a Compañía de Radio e Televisión de Galicia, dado que en boa medida foron creados mercé á existencia e ao compromiso de conservación da lingua e durante moito tempo foron financiados con avultadas partidas de política lingüística. O descoñecemento da lingua non foi una pexa dado que o sistema de certificación do coñecemento da lingua galega (os coñecidos títulos de iniciación e perfeccionamento) podían obterse na inmensa maioría dos casos, paradoxalmente, sen acreditar máis ca un moi imperfecto coñecemento da escrita da lingua e ignorando olimpicamente o resto de destrezas (a comprensión oral, a expresión oral ou a comprensión escrita). Iso explica porque aínda na actualidade o número de persoas que se presenta aos exames Celga ascende a unhas catro mil anuais, e no caso do éuscaro, por poñer un exemplo próximo, son arredor de quince mil os que cada ano se matriculan nos exames para obter o EGA (certificado de coñecemento do éuscaro, equivalente ao Celga 4), case catro veces máis, cando os falantes de galego triplican abondosamente aos daquela lingua. O castelán e o inglés supoñen unha vantaxe ou mesmo un requisito imprescindible para acceder ao mercado de traballo, mentres o galego non se percibe como necesario.

2 A percepción da diversidade como un inconveniente.

Algo que sen dúbida afunde as súas raíces na maldición bíblica do mito da Torre de Babel, e tamén na Revolución Francesa e o xacobinismo, na absurda (por irreal) concepción do estado coma un contedor no que só cabe unha lingua, cando a teimosa realidade mostra que os estados nos que só se fala unha lingua son unha excepción e que a diversidade é, con moito, a regra. No mundo hai uns 220 estados e máis de cinco mil linguas. De facer un reparto equitativo a correspondencia sería de máis de vinte idiomas por país. Deses 220 estados, non chegan a unha decena os que se consideran monolingües, de modo que o multilingüismo é, con moito, o máis habitual. Tamén en países como Estados Unidos, Gran Bretaña, Francia, Alemaña, Italia, toda Iberoamérica e moitos outros que de xeito habitual son erroneamente percibidos como monolingües. De feito no Estado español case unha de cada seis persoas fala habitualmente outra lingua distinta do castelán. E nun dos países máis prósperos e estables do mundo, Suíza, conviven dende sempre catro comunidades lingüísticas diferentes, todas elas oficiais nos seus respectivos territorios.
En cuestión de linguas a variedade e a diversidade son a tónica xeral, e iso dota á humanidade dunha gran riqueza que en ocasións non somos quen de comprender de xeito cabal. Probablemente ninguén cun mínimo de sensibilidade ambiental discuta a conveniencia de preservar, na medida do posible, a riqueza e variedade do mundo animal ou vexetal. Adoito sentimos mágoa cando lemos na prensa que unha especie se extingue, ou cando a deforestación da amazonía nos deixa adiviñar que probablemente estean a desaparecer especies únicas, aínda non descubertas. Dun xeito ou doutro sabemos que a extinción de animais e vexetais supoñen un empobrecemento dos ecosistemas do noso planeta e polo tanto do noso patrimonio común, e que canda eles desaparecen ademais substancias descoñecidas, posibles remedios a enfermidades, creacións únicas que a natureza tardou millóns de anos en sintetizar. Porén, a redución da variedade lingüística parece deixarnos indiferentes, se cadra porque na sociedade materialista na que nos movemos as linguas son concibidas dun xeito reducionista e utilitario, como simples sistemas de comunicación, só como instrumentos dun mercado. E as linguas son moito máis ca iso. Cada lingua supón un modo orixinal e único de describir o mundo, calquera lingua posúe un pequeno tesouro de palabras únicas, orixinais, sen equivalente nin tradución a outros idiomas, conceptos novos ou matices valiosos que se perden sen remedio cando algunha variedade lingüística morre. Non debemos esquecer que as linguas son o vehículo do saber e que polo tanto a morte dunha lingua implica a extinción dunha cultura. Un mundo no que desaparecera o multilingüismo ou no que xa só se conservaran moi poucos idiomas, sería sen dúbida un mundo moito máis empobrecido, máis manipulable e menos seguro no que vivir.
Pero se fronte á deforestación ou á extinción de especies non é moito o que de primeira man poidamos facer, sobre a cuestión da supervivencia das linguas si podemos intervir de forma directa: comprometéndonos coa nosa.
As políticas orientadas á promoción da diversidade lingüística son inexistentes no Estado español, e practicamente nada se leva feito para impulsar o coñecemento das linguas cooficiais fóra do que son os seus territorios naturais. No caso do galego e do catalán, dada a súa proximidade ao castelán, o esforzo necesario para obter un dominio pasivo sería mínimo. Algo máis custaría o éuscaro. Pero en calquera caso o esforzo pagaría a pena, xa que é moi difícil odiar o que se coñece, e isto ten importancia capital dada a proximidade entre o rexeitamento da diversidade lingüística e o rexeitamento doutros tipos de diversidade que poden conducir ao conflito e á violencia; en definitiva, o repudio daquilo que é diferente chámase racismo. As arelas dos políticos, porén, parecen ir máis ben en sentido contrario a calquera intento de promocionar a reciprocidade de coñecementos lingüísticos, e os tímidos intentos de presenza (etiquetaxe de produtos, publicidade, emprego nos medios de comunicación...) sofren uns atrancos que, por exemplo, non se lle poñen ao inglés. Non hai moitos meses un medio escrito nacional facía unha lectura irónica sobre o Samaín, e describíao como un novo intento diferencialista sen ningún tipo de base histórica. Sen valorar se o Samaín é ou non unha festa tradicional recuperada ou un invento máis recente, o que realmente sorprende é o rexeitamento contra o seu carácter galego, mentres que o Halloween saxón, que penetra con moitísima máis forza, só parece recibir parabéns.
A diversidade, pois, constitúe un ben común, e a Constitución Española recolle no seu título preliminar que “a riqueza das distintas modalidades lingüísticas de España é un patrimonio cultural que será obxecto de especial respecto e protección”. Bótanse de menos esforzos políticos decididos a nivel estatal para facer patente á cidadanía non só a importancia de preservar esa riqueza, senón tamén para divulgar a evidencia de que ese patrimonio compete e enriquece a todos os cidadáns, e non é exclusivo dos falantes desas “outras linguas” do Estado.

3 A percepción de que a lingua galega pode sobrevivir soa.

Os meus amigos, e seguramente canda eles moitos outros galegos que se expresan habitualmente en castelán e quero crer que case todos os que o fan en galego, sentirían que o galego desaparecese. Unha Galicia sen lingua galega non sería o mesmo.
Ningunha lingua pode sobrevivir por si mesma, nin o inglés, xa que todas elas precisan para perpetuarse do compromiso, consciente ou inconsciente, dos falantes. Unha lingua é tan fráxil que desaparece todas as noites cando os seus falantes dormen, e resucita ao día seguinte co seu espertar. As linguas precisan das persoas para sobrevivir; nesta regra non hai excepcións.
É verdade que os gobernos teñen unha enorme responsabilidade na promoción do idioma e no deseño de políticas lingüísticas que garantan a súa supervivencia. Así o recolle o noso Estatuto de Autonomía, que establece a obriga por parte das autoridades de potenciar o seu emprego en todos os planos da vida pública e así mesmo de facilitar o seu coñecemento. Pero tamén é verdade que a escolla de lingua é sempre, e en definitiva, unha cuestión persoal, e que fronte a unha negativa do individuo nada poderá facerse para estender o uso (a escolla de lingua é un dereito que aseguran as leis) ou promover o coñecemento (é imposible ensinar a quen non quere aprender). A poboación, cada un de nós, somos os responsables en última instancia.
Porén moitas persoas, ás que lles preocuparía que a lingua galega chegase a desaparecer, non parecen percibir que a súa supervivencia demanda o seu compromiso. Dá a impresión de que “sempre haberá quen o fale” e que ao fin e ao cabo a responsabilidade sobre a lingua compete unicamente aos poderes públicos. A vitalidade da lingua é algo que nos atinxe directamente a todos, e que depende de cada un de nós moito máis do que a miúdo pensamos; todos os esforzos institucionais para a preservación do noso idioma non valen de nada se cada un de nós non asumimos un mínimo compromiso individual. Non pretendo en absoluto descargar aos gobernos dun labor que é a súa obriga estatutaria e moral, pero si chamar a atención sobre o feito de que apenas se fixese fincapé na necesidade de implicar directamente á poboación na tarefa, ou cando menos trasladarlles que a súa colaboración era precisa. Nas políticas lingüísticas levadas a cabo en Galicia, e salvo excepcións, o pobo foi considerado case sempre como un simple obxectivo receptor de accións e medidas, e case nunca como un axente activo.
E do mesmo xeito que a lingua precisa do noso compromiso, tamén necesita accións decididas para que sobreviva. Tal e como están as cousas, tras centos de anos de abandono e sobre todo tras unha ditadura que durante corenta anos reprimiu a conciencia o seu uso, deixar o futuro do galego ao libre transcorrer dos acontecementos sería algo similar a asinar a súa acta de defunción. Por iso as políticas igualitarias non serven, xa que a situación de partida é radicalmente desigual. Tratar do mesmo xeito ao galego e ao castelán (e ao inglés) non será suficiente. Pode parecer aparentemente moi xusto, pero non abondará, sobre todo porque esa suposta igualdade só se discute nun eido, no do ensino obrigatorio, que é precisamente no que a situación das linguas é máis equilibrada. Pero quedan fóra o resto dos ámbitos (comercio, medios de comunicación, sanidade, banca, universidade, empresa, xustiza...) nos que a presenza do galego é aínda testemuñal ou moi baixa. Velaí un terreo para que os defensores do bilingüismo equilibrado traballen a eito se queren ser consecuentes cos seus propios postulados.

4 A percepción do galego como un idioma minoritario.

Lingua minoritaria, lingua minorizada, lingua menos estendida, lingua pequena. As palabras non son inocentes e todas estas expresións usadas decote transmiten unha mensaxe moi clara sobre a cativez da lingua galega. En realidade o número de falantes non inflúe para nada nas características dunha lingua. Non existen linguas mellores ou peores, nin máis ou menos avanzadas, nin máis ou menos dotadas para transmitir uns ou outros coñecementos. Todas elas, sen excepcións, son vehículos de comunicación en esencia moi similares. As diferenzas que algúns lingüistas sinalaron no pasado son debidas sempre a prexuízos que hoxe en día non mantería ningún especialista cabal. Pero é que sobre o feito de se o galego é ou non unha lingua minoritaria habería moito que discutir.
É verdade que, nese conxunto de cinco mil linguas ou máis que fala a humanidade o galego non se sitúa por presión demográfica dentro das vinte primeiras. Pero tamén é verdade que nese grupo figuran idiomas tan pouco coñecidos como o wu, o telugú ou o marathi. Ou que nesa situación tampouco se atopan o grego ou o polaco ou o checo, o sueco, o búlgaro, o finés... E que demográficamente detrás do galego están situadas algunhas linguas estatais europeas, como o lituano, o letón, o esloveno, o estonio ou o islandés. Á xente adoita sorprenderlle que, nese ranquin de cinco mil linguas, o galego se sitúe na posición cento trinta e oito. Dentro das duascentas linguas máis faladas do mundo.
Probablemente o galego sexa, xunto co catalán, unha das linguas non estatais que se atope nunha mellor situación en canto a expectativas de supervivencia. Porque ademais do seu peso demográfico hai outros indicadores que nos poden orientar sobre a fortaleza e vitalidade da lingua. Así, o galego avanza postos de se ter en conta que está entre as cento vinte e oito linguas nas que se ofrece a interface de Google, ou que se atopa entre o medio cento escaso en que está dispoñible o sistema operativo Windows. O galego atópase tamén entre as cincuenta linguas do mundo ás que se traducen máis libros e no número trinta e sete en canto á presenza en páxinas web en Internet.
Non, non se trata en absoluto dunha lingua minoritaria, senón dun idioma con todas as características necesarias para perdurar, para obter a adhesión dos seus falantes. Sería necesario difundir estas informacións, para que os galegos puidésemos rexeitar como unha falsidade esa percepción da nosa lingua como un instrumento eivado e pouco capaz. Tamén cumpriría incentivar con decisión a aprendizaxe da lingua portuguesa á que dende o galego se pode acceder cun mínimo esforzo e á que as autoridades educativas en Galicia lle viraron absurdamente as costas. A proximidade das dúas linguas, fóra de complexos de inferioridade, outorgaríalle ao galego unha fantástica proxección.